بازار دارای مفهوم وسیعی است که اقتصاددانان^[۳]همچنین جونز میگویند «بازار مجموعه‌ای از افراد است که در مورد هر کالایی دارای روابط تجاری هستند» برایلی نیز میگوید «بازار محل عمومی است که نیروهای تعیین‌کننده قیمت یک کالای خاص در آن عمل می‌کند.» بازار محل مبادله، داراییهای فیزیکی یا داراییهای مالی (داراییهایی به پشتوانه دارایی فیزیکی که ارزش آن وابسته به جریانهای نقدی آتی میباشد)، لذا بازار مالی بازاری است که در آن داراییهای مالی مبادله میشوند. بازار مالی بر اساس حق مال را میتوان به بازار بدهی و بازار سرمایه، بر اساس مرحله انتشار بازار اولیه و بازار ثانویه، بر اساس واگذاری آنی و یا آتی به بازار آنی و بازار آتی و بر اساس ساختار سازمانی به بازار بورس و بازار خارج بورس^[۴] (OTC) تقسیم کرد.^[۵]
اصطلاح بورس به‌طور خاص به مفهوم یک تشکل بازرگانی است که اعضاء آن عموماً در دورهها و زمانهای مشخص به مبادله اوراق بهادار یا کالا میپردازند. وظیفه اصلی بورس ایجاد و سازمان‌دهی مکانی برای جلسات تجاری است که طی آن افراد عضو هنگام گشایش تالار معاملات بخواسته به دادوستد بپردازند.

الف) تعریف بازار بورس کالا

واژه بورس در فرهنگ لغت به معنی ابزاری است که داد و ستد و معامله در آن انجام میگیرد.^[۶] در اصطلاح نیز بورس نوعی بازار با ضوابط و مقررات خاص اطلاق میشود که متاع قابل دادوستد در آن، اوراق بهادار و کالاها می‌باشد که به‌تناسب نوع متاع، به بورس اوراق بهادار و بورس کالا تقسیم میگردد.^[۷] ازاین‌رو بورس اعم از اوراق بهادار و کالا، بازار متشکل و سازمان‌یافته است که نظام مبادله را سامان میدهد و با استفاده از ابزارهای مربوطه شبکههای سنتی دادوستد را به شبکههای سازمان‌یافته، با سازوکار مشخص در راستای رفع مشکلات مربوط به نوسانات قیمتی و ریسکهای تولیدی و محدودیتهای نقدینگی تبدیل می‌کند.^[۸] اصولاً هر نظام مالی از تجمیع بازار مالی، نهادهای مالی و ابزارهای مالی تشکیل‌شده است که در چهارچوب اصولی و مبانی خاص خودکار جابجایی وجوه را بر عهده دارد. یعنی موجبات نقل‌وانتقال را از جایی که ازدیاد وجوه هست به‌جایی که منابع مالی وجود دارد فراهم می‌کند. بازار بورس کالا یکی از انواع بازارهای مالی در نظام مالی میباشد که به‌صورت متشکل و منسجم بوده و تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان کالای خود را عرضه و کالای مزبور پس از بررسیهای کارشناسی و قیمتگذاری توسط کارشناسان آن بازار به متقاضیان عرضه میشود. در این بازارها معمولاً کالاهای خام و فرآوری نشده مانند فلزات، پنبه، پشم، گندم، ذرت، نفت، طلا و ارز و … دادوستد میشود.^[۹]
معامله‌گران اصلی بازار بورس کالا اغلب بازرگانان،صنعتگران، تولیدکنندگان و مصرفکنندگان عمده هستند که به‌منظور حفظ و تأمین مواد اولیه کارخانه یا تجارتخانه خود مبادرت به معاملات تحویل آتی مینمایند تا از اثرات ترقی یا تنزل نرخ کالا محفوظ بمانند. بنابراین بورس کالا در تنظیم و تعدیل نرخها تأثیر عمده دارد. به‌غیراز معاملهگران اصلی بازار بورس، سودجویان و سوداگران نیز در بورس کالا حضور دارند که برای تحصیل سود، بر اساس پیشبینی ترقی و تنزل نرخ، معاملاتی مینمایند و منظورشان فقط دریافت و پرداخت تفاوت قیمت در زمانهای مختلف و تحصیل سود است.
دسته اول معامله‌کنندگان در بورس را که هدفشان جلوگیری از تحمل هزینههای اضافی و حصول اطمینان از وضعیت نیازهای خود در آینده میباشند را پوشش‌دهندگان ریسک مینامند و دسته دوم معاملهگران که در پی به دست آوردن سود از طریق پیشبینی نرخ کالاها هستند، معروف به سوداگران یا سفته‌بازان میباشند. بین دودسته مذکور گروه دیگری بنام آربیتراژیستها هستند که از اختلاف قیمت یک کالا در دو بازار مختلف سود میبرند. این گروه نرخ کالاها را در بازارهای مختلف زیر نظر دارند و جایی که کالا ارزان است آن را خریداری و درجایی که گران‌تر است میفروشند و بدین‌وسیله کسب سود می‌کنند. نتیجه عمل این گروه تساوی عرضه و تقاضا و درنتیجه یکنواختی قیمت‌ها را به دنبال دارد. (با توجه به اینکه امروزه تبادل اطلاعات سریع اتفاق میافتد، عملیات آربیتراژیستی رونق گذشته را ندارد.)
همان‌گونه که گفته شد، در بازار بورس عرضه نوع کالا محدود میباشد یعنی هر کالایی قابلیت عرضه در بورس را برای دادوستد ندارد و آن دسته از کالاهایی که در بورس میتوانند مورد معامله قرار گیرند که حاوی شرایط زیر باشند.
۱-متحدالشکل و قابل مطابقت با نمونه و استاندارد معین باشد تا بتوان کالا را در بورس توصیف کرد.
۲-در مورد کالاهای کشاورزی و صنعتی باید حالت اولیه، خام و فراوری نشده داشته باشد.
۳-کالای فاسدشدنی نباشد یا اگر فاسدشدنی باشد باید عمر کافی داشته تا قابلیت نگهداری در انبار را داشته باشد و تحویل آن در آینده با مشکل مواجه نشود.
۴-کالا باید مورداحتیاج و مصرف زیاد باشد تا به سهولت قابل‌فروش باشد.
در بورس کالا آنچه به‌عنوان معاملات آتی واقع می شود قرارداد آتی به معنی خاص آن می باشد. در کنار این قرارداد، در بازار بورس کالا عنوان مشابه دیگری به نام اختیار معامله نیز واقع میشود و در بازار خارج از بورس، پیمانهای آتی که نقش مشابه قرارداد آتی دارند و نیز قرارداد معاوضهای منعقد می شوند که جملگی نوعی معامله آتی محسوب میشوند.

ب) بورس نفت

به‌طورکلی صنعت نفت و فروش محصولات نفتی در ایران به‌صورت دولتی اداره می‌شود که اجرا ،عملیات اکتشاف، استخراج، پالایش و فروش تحت پوشش دولت می‌باشد. از این رو تأسیس بورس نفت گامی است در جهت خصوصی‌سازی و مردمی کردن بخش مهمی از بدنه دولت. تحقق این هدف و سپردن امور به مکانیزم های بازار و اطلاع‌رسانی مستقیم از روند معاملات، کمک بزرگ و شفاف‌سازی این صنعت و تجارت است. بورس نفت ایران می‌تواند فرصت‌های زیادی را در عرصه اقتصادی و مالی به وجود آورد تا از طریق آن توسعه همه‌جانبه کشور در زیرساخت مهم‌ترین رکن اقتصادی در ایران یعنی نفت خود را آشکار سازد. در حال حاضر بزرگ‌ترین و معروف‌ترین بورس‌های نفت دنیا بورس نایمکس، نیویورک و آی پی آی (IPE) لندن می‌باشد که در آن نفت و فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی مورد دادوستد واقع می‌شود^[۱۰].

ج: بازارهای نفت و مشخصات آن

نفت خام و فرآورده های نفتی در بازارهای نفت دارای گردش زیادی هستند، در حال حاضر نفت خام دارای حساسیت سیاسی شده است و سرمایه‌گذاران غیرنفتی را به خود جذب کرده است.تا قبل از دهه ۶۰و۷۰ حجم وسیعی از پالایشگاه‌های نفت جهان در دست شرکت‌های نفتی بزرگ بوده اما شرکت‌های غیر وابسته شروع به تأسیس پالایشگاه کردند، هدف آن‌ها خرید نفت خام از بازار نقد و انجام فرآیند عملیات روی نفت و فروش فرآورده‌های نفتی بود، خریدوفروش آن‌ها گاهی به‌صورت قراردادهای بلندمدت نیز صورت می‌گرفته است ولی معمولاً به بازار نقد ختم شده است.

۱- بازارهای فیزیکی

بازار نفت خام نقدی یک بازار جهانی است، قیمت‌های نفت خام معمولاً به‌صورت فوب^[۱۱](fob) یعنی بارگیری در بندر اعلام می‌شود.بیشتر معامله‌گران در مناطقی که بازار فعال‌تری دارند حضور دارند مثل لندن، نیویورک، شیکاگو که بزرگ‌ترین تمرکز معاملات در آن مکان‌ها صورت می‌گیرد، بیشتر نفت خام در بازارهای فیزیکی با توجه به تفاوت قیمت آن‌ها با قرارداد آتی خاص یا قرارداد آتی یکسان قیمت‌گذاری می‌شوند،نفت خام غالبا برای تاریخ حمل، قیمت‌گذاری می‌شود، قیمت روز توسط سیستم گزارش قیمت بورس نیویورک یا بورس بین‌المللی نفت لندن اعلان می‌شود.تفاوت قیمت توافقی ، کیفیت زمان‌بندی و دیگر عوامل موجب تفاوت قیمت نفت خام و قیمت طبیعی آن می‌شود. بازارهای فراورده‌های نفتی در پنج مرکز اصلی بناشده است:

1. 1. شمال غربی اروپا بر پایه منطقه (ARA) می‌باشد.

1. 1. منطقه مدیترانه

1. 1. خلیج مکزیک

1. 1. کارائیب که شامل جنوب آن می‌شود.

1. سنگاپور

۲- بازارهای معاملات آتی نفت

بازارهای قراردادهای آتی به‌ این منظور تأسیس‌شده‌اند که معامله‌گران بتوانند تا حدی ریسک نوسان قیمت را خنثی کنند. این امر توسط عملیات پوشش ریسک (هجینگ)^[۱۲] صورت می‌گیرد؛ به‌طوری‌که در این بازار موقعیتی مادی یا مخالف آنچه در بازار فیزیکی دارند، اتخاذ می‌کنند. بنابراین یک معامله‌گر که یک محموله نفتی را در قیمت ثابت خریده است، می‌تواند در بازار آتی در موقعیت فروش قرار بگیرد تا خود را در مقابل سقوط قیمت قبل از آنکه بتواند محموله خود را بفروشد، حمایت کند. بازارهای آتی ابتدا در محصولات کشاورزی همچون گندم، شکر، قهوه و .. شکل گرفت و توسعه یافت و منجر به پیدایش بازار آتی انرژی شد. در حال حاضر بزرگ‌ترین مرکز معاملات کالای اساسی در شیکاگو^[۱۳] قرار دارد. بازار آتی انرژی نیز از اواسط دهه ۷۰ رشد سریعی داشته است. هم‌اکنون بورس لندن و بورس نیویورک بزرگ‌ترین بازار انرژی می‌باشند. در حال حاضر بازار قرارداد آتی به بازار بین‌المللی تبدیل‌شده است و سیستم‌های اطلاع‌رسانی به تمام نقاط دنیا اطلاعات را به‌سرعت انتقال می‌دهند و مهم نیست که شخص از پشت مانیتور خود در نیویورک باشد یا در تهران به قیمت‌ها نگاه کند. به‌عبارت‌دیگر این سیستم‌ها عنصر مکان را حذف کرده‌اند. اولین قرارداد آتی نفت خام در لندن مبادله شد و اولین قرارداد آتی نفت و بنزین در نیویورک مبادله شد^[۱۴].

د: معرفی قراردادهای آتی نفت در بزرگترین بورس های جهان

تا سال ۱۹۷۷، هفت قرارداد انرژی موفق وجود داشت که موفقیت پنج قرارداد نفتی قطعی شد. دو مورد دیگر که اخیرا به بازار معرفی شده است، موفقیت آن ها هنوز قطعی نشده است. قراردادهای آتی نفت خام که در بورس نیویورک مبادله می شود موفق ترین قراردادهای آتی است که به طور میانگین حدود ۱۰۰۰۰۰قرارداد (۱۰۰میلیون بشکه) در روز مبادله می شود و بعضی روزها ۲۲۵۰۰۰قرارداد نیز مبادله شده است، بورس نیویورک دو قرارداد موفق دیگر که نفت حرارتی^[۱۵] و بنزین^[۱۶] می باشد دارد که قرارداد نفت سوختی آن، اولین قرارداد آتی نفت موفق می باشد که در نوامبر ۱۹۷۸ معرفی شده است، گاز طبیعی و نفت خام برنت از دیگر قراردادهای موفق نیویورک می باشد^[۱۷]. گاز طبیعی و نفت و گاز از قراردادهای موفق، در بورس لندن می باشد و همچنین قرارداد اختیار معامله در همه قراردادهای آتی بجز گاز طبیعی در بورس لندن مبادله می شود^[۱۸].

۱- قرارداد آتی پروپن(PROPANE)

قرارداد آتی پروپن، قدیمی ترین نوع قرارداد می باشد، گرچه این قرارداد از بازار بورس پنبه نیویورک الهام گرفته است. با اینکه قرارداد پروپن از سال ۱۹۷۱ معرفی شده است ولی یک قرارداد موفق نیست و روزانه فقط چند قرارداد معامله می شود. از زمانی که قرارداد نفت حرارتی در سال ۱۹۷۸ معرفی شده است،تلاشهای زیادی به منظور معرفی قراردادهای انرژی در نقاط دیگری صورت گرفته است،دلیل این تلاشها که موفق نشده اند این است که زمانبندی آن قراردادها درست نبوده وجایگاه آن بازارها غلط بوده است.زمانبندی برای همه بازارهای قراردادهای آتی ضروری است. دست کم تاانقلاب اسلامی ایران،جایگاه بازارها در مراکز مالی اصلی مهم بود برای اینکه همه بازارهای قرارداد آتی به منظور پشتیبانی مکانیزم تسویه به ساختار مالی نیاز دارند^[۱۹].

۲-قرارداد نفت حرارتی شماره دو بورس نیویورک

این قرارداد در سال ۱۹۷۸ توسط بورس نیویورک معرفی شده است. در ابتدا به دلیل عدم علاقه مندی و نبودن عنصر بورس بازی در بازار مانع از پیشرفت و توسعه این قرارداد شد وحتی بعد از مدتی معاملات آن متوقف شد. در سال۱۹۷۹ که قیمت ها بالا رفت به آهستگی جلب توجه کرد و توانست وارد بازار شود. زمانی که این قرارداد ملاک اصلی لازم را برای یک قرارداد فعال برآورده ساخت، در حجم بالایی در بازار آزاد معامله شد، چون به سادگی ذخیره، انتقال و تحویل می یافت. گرچه تحویل فیزیکی، کارکرد اصلی بازار قرارداد آتی نیست و لیکن هر قراردادی باید به گونه ای مورد حمایت قرارگیرد و روند تحویل به منظور دستیابی به قوت قلب و اطمینان دادن به ارتباط بین بازار کاغذی و فیزیکی نفت و قیمت آخر می باشد. در سال های نخستین قرارداد نفت حرارتی نتوانست صنعت نفت نیویورک و خلیج مکزیک را به تسخیر خود در آورد، حجم معاملات در آن سال ها ابتدا بسیار پایین بود و گاهی اوقات فقط یک تا دو قرارداد در روز معامله می شد. به تدریج با بازاریابی بورس و برنامه های آموزشی پیوسته مشاهده شد که نقدینگی قراردادها در وضع مطلوبی است، که این امر موجب جذب بیشتر علاقه مندی شد و در اواسط دهه ۹۰ در بازار به طور منظم حدود ۳۵۰۰۰ لات(LOT) در هر روز مبادله می شد و گاهی اوقات به بیش از ۱۰۰۰۰۰ لات در روز نیز می رسید و میزان قراردادهای باز حدود ۱۲۰۰۰۰ عدد بوده است^[۲۰].

۳- قرارداد نفت گاز I P E^[21]

بعد از قرارداد نفت حرارتی نیویورک ، قرارداد نفت گاز بورس لندن عرضه شد. این قراردادها در آوریل ۱۹۸۱ معرفی شد، این قرارداد نیز با حجم پایین فروش مواجه شد و به علت کنترل واردات در آمریکا لزوما رابطه ای بین قیمت ها در لندن و نیویورک وجود نداشت، لذا معامله گرانی که در نیویورک معامله کرده بودند در بازار لندن وارد بازار جدیدی شدند، حجم قرارداد نفت گاز لندن به آهستگی رو به افزایش گذاشت و در سال ۱۹۷۷ میانگین قراردادهای معامله شده حدود ۱۶۰۰۰ قرارداد در روز بوده و علت این موفقیت سیاست بازاریابی فعال و برنامه های آموزشی این بورس بوده است.

۴- قرارداد نفت خام NYMEX

قرارداد نفت خام نایمکس که به سرعت به یک قرارداد موفق تبدیل شده بود بسیار مورد توجه معامله گران و بورس بازان قرار گرفت و به نقطه مرکز برای تمام صنعت نفت تبدیل شد. همه تصفیه گران نفت آمریکایی و اروپایی هم اکنون از بورس استفاده می کنند و معامله گران آسیایی و استرالیایی در حد بالایی از بورس استفاده می کنند. روش تحویل بورس فیزیکی در موقعیت خرید و فروش در مواقع لازم می توانند با تحویل در هر مکان با قیمت های مختلف در مقابلW T I مورد موافقت قرار گیرد^[۲۲].

گفتار دوم: سیر تاریخی قرارداد آتی